آموزش آنلاین چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
آموزش آنلاین چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
وقتی در کودکی ساعت‌های متوالی را با لباس فرم، پشت میزهای مدرسه می‌گذراندیم، احتمالا فکرش را هم نمی‌کردیم روزگاری در آینده فرا می‌رسد که می‌توانیم در خانه و پیژامه‌پوشیده، لَم بدهیم و در کلاس آنلاین شرکت کنیم؛ گرچه تصویر کلاس و آموزش آنلاین برای آن‌هایی که در عصر تکنولوژی پا به این جهان گذاشته‌اند، تصویر عادی و بدیهی دنیای پیرامونشان است.
اما آموزش آنلاین چه برتری‌هایی نسبت به شیوه‌های کلاسیک و بسترهای آموزشی پیشین دارد؟ آموزش آنلاین چه امکاناتی را در اختیار فرد یا افراد آموزش‌دهنده و هم‌چنین دانش‌آموزان، دانش‌جویان و به طور کل شرکت‌کنندگان در کلاس‌های آنلاین قرار می‌دهد؟ آیا این بستر نوین آموزش، موجب تغییر و یا تغییراتی در سطح ادراک و یادگیری دانش‌آموزان خواهد شد؟
تاریخچه آموزش آنلاین
تاریخچه پدیدآمدن بستر آموزش آنلاین و استفاده از آن، در منابع مختلف به اشکال متفاوتی از هم ترسیم و بیان شده‌است.
برخی از منابع، اولین استفاده از آموزش آنلاین را به دانشگاه تورنتو منتسب می‌کنند و می‌گویند که این دانشگاه در سال 1984 و برای اولین بار در جهان، دروسی از دوره‌های کارشناسی مهندسی خود را به شکل آنلاین ارائه داد.
منابع دیگری این اولین بار را به انستیتوی فناوری نیوجرسی نسبت می‌دهند که در همان سال 1984 برخی از دروس خود را به صورت آنلاین آموزش داد.
بنا بر نوشته "اِوِن تامپسِن" نویسنده حوزه آموزش می‌توان روند شکل‌گیری آموزش آنلاین به صورت کنونی را این‌چنین خلاصه کرد:
در سال 1982 "مؤسسه علوم رفتاری غرب"، از تکنولوژی کنفرانس کامپیوتری برای برگزاری یک دوره آموزشی از راه دور برای مدیران تجاری استفاده کرد.
در سال 1983 "ران گوردِن" رئیس سابق "آتاری"، "شبکه دانشگاه الکترونیک" را راه‌اندازی کرد تا دوره‌های آنلاین را برای افرادی که به رایانه‌های شخصی دسترسی دارند، ارائه دهد.
در سال 1985 دانشگاه "نُوا جنوب شرقی" واقع در فلوریدا، اولین کلاس درس الکترونیکی را در قالب یک برنامه آنلاین تحصیلات تکمیلی ارائه نمود.
در سال 1986 "شبکه بنیاد ملی علوم" اولین شبکه کامپیوتری باز را راه‌اندازی می‌کند که می‌توان آن را پیش درآمدی برای گسترش اینترنت دانست. این تکنولوژی جدید امکان تبادل اطلاعات الکترونیکی را در اختیار مؤسسات قرار می‌داد.
در سال 1993 "دانشگاه بین المللی جونز" در "سنتنیال کلرادو" به عنوان اولین دانشگاه معتبر کاملاً مبتنی بر وب، افتتاح و تأسیس شد.
در سال 1994 یک سیستم مدیریت یادگیری به نام COL Campusاولین برنامه آموزشی آنلاین به صورت همزمان را عرضه کرد. (در ادامه به تعریف "آموزش همزمان" خواهیم پرداخت.)
در سال 1998 دانشگاه مجازی کالیفرنیا با ارائه حدود 700 کلاس آنلاین آغاز به کار کرد.
در سال 2002 مؤسسه فناوری ماساچوست، پروژه‌ی OpenCourseWare را برای ارائه دوره‌های رایگان به مردم سراسر جهان راه‌اندازی کرد.
در ادامه روند پیشرفت آموزش آنلاین، با شروع همه‌گیری کووید 19، تقریباَ در تمام نقاط دنیا استفاده از تکنولوژی آموزش مجازی و آنلاین به امری ناگزیر بدل گشت و وسعت به کارگیری آن با رشد چشم‌گیری مواجه شد. این گستردگی ناگهانی استفاده از آموزش آنلاین، سبب به وجود آمدن پلتفرم‌های متعدد با امکاناتی متنوع و شکل‌گیری بازاری رقابتی میان آن‌ها شد. تا اکنون که برای برگزاری و شرکت در کلاس‌ها و دوره‌های آموزشی آنلاین گوناگون می‌توانیم از میان گزینه‌های متعدد، بسته به دارابودن امکانات و قابلیت‌های مد نظرمان، پلتفرم و بستر مناسب برای آموزش آنلاینمان را انتخاب کنیم.
«آموزش آنلاین» و «یادگیری آنلاین»
«آموزش آنلاین» فرآیند آموزش و یادگیری از طریق اینترنت است. در این فرآیند می‌توان از امکانات متنوعی مانند تماس تصویری و صوتی یک به یک، تماس ویدئویی و صوتی گروهی، وبینار و ... استفاده کرد.
هم‌چنین باید میان «آموزش آنلاین» و «یادگیری آنلاین» تفاوت قائل شد؛
«یادگیری آنلاین» به فرآیندی گفته می‌شود که در آن صرفاً فرد تعلیم‌دهنده، ارتباطی یک‌طرفه را با مخاطب آموزش‌های خود برقرار می‌کند. به این معنا که مدرس محتوای مورد نظر خود را منتشر می‌کند و دیگر در ادامه مخاطب با او ارتباطی نخواهد داشت و تعامل دیگری غیر از خواندن، دیدن و یا شنیدن آن محتوا بین مدرس و یادگیرنده شکل نخواهد گرفت. مانند انتشار کلیپ‌های آموزشی و یا نوشتن مطالب آموزشی در سایت‌های گوناگون.
اما «آموزش آنلاین» در قدمی فراتر، امکان برقراری ارتباطی دوطرفه را میان فرد تعلیم‌دهنده و افراد تحت تعلیم فراهم می‌کند که در نتیجه آن‌ها می‌توانند به مانند یک کلاس درس، تعاملی دوسویه داشته و از طریق اینترنت و در پلتفرم‌های گوناگون، تصویر، صدا، متن و فایل‌هایی با فرمت‌های مختلف را به اشتراک بگذارند و به گفت‌وگو و تبادل نظر و پرسش و پاسخ بپردازند.
البته در زبان فارسی بیشتر دیده می‌شود که از این دو نوع آموزش با مفاهیم "آموزش آنلاین" و "آموزش مجازی" یاد می‌شود. به این معنا که در آموزش آنلاین ارتباط دوسویه و همزمان بین مدرس و یادگیرنده به وجود می‌آید و در آموزش مجازی یادگیرنده از دوره‌هایی که از قبل آماده شده‌اند و بر بستر اینترنت قرار دارند استفاده می‌کند.
آموزش آنلاین همزمان و غیر همزمان
آموزش آنلاین را می‌توان به دو نوع تقسیم نمود؛
آموزش همزمان
آموزش غیرهم‌زمان
«آموزش همزمان» به حالتی اطلاق می‌شود که در آن مدرس و تمام افراد مشارکت‌کننده در کلاس درس و دوره آموزشی، به طور همزمان و در ساعتی مشخص در کلاس حاضر می‌شوند و از امکاناتی مانند چت و مکالمه زنده، مکالمه تصویری و صوتی، به اشتراک‌گذاری داده‌های متنوع در محیط آموزشی مورد استفاده، "بالا بردن دست" و پرسش و پاسخ در همان لحظه و همان محیط، ارائه‌های چندرسانه‌ای و نمایش آنلاین اسلایدهای آموزشی و غیره بهره می‌برند.
اما در آموزش غیر همزمان، نیازی به هماهنگی ساعت و زمانی مشخص برای برگزاری کلاس وجود ندارد و دانش‌آموزان و دانش‌جویان و یادگیرنده‌ها می‌توانند در هر زمانی از مطالب و محتوای آموزشی‌ای که مدرس برای آن‌ها فراهم کرده‌است، استفاده کنند. گرچه هم‌چنان آن ارتباط دوسویه میان تعلیم‌دهنده و فرد تحت تعلیم برقرار است؛ به واسطه استفاده از امکاناتی هم‌چون ایمیل و پست الکترونیک، پلتفرم‌های گوناگون ارتباط و مکالمه و مکاتبه مجازی و تشکیل گروه‌های مرتبط در آن‌ها، به اشتراک‌گذاری فایل‌های متنوع از طریق نرم‌افزارهای مختلف و غیره.
آموزش آنلاین و مزایا و فرصت‌های بالقوه‌اش
همان‌طور که می‌دانیم، یکی از مزایای آموزش آنلاین، ایجاد فرصتی‌ست که اشخاص از هر موقعیت جغرافیایی و صرفاً با دسترسی به اینترنت بتوانند در این نوع از ارتباط آموزشی مشارکت داشته باشند. به اضافه آن که به دنبال این ویژگی، در زمان، انرژی و هزینه‌ای که در شکل سنتی آموزش، صرف رفت‌وآمد به مکان تشکیل کلاس‌های درس می‌شد، صرفه‌جویی خواهد شد.
همان‌طور که "الیوت میسی" کارشناس حوزه آموزش می‌گوید:
«ما باید آموزش را نزد مردم بیاوریم، نه مردم را نزد آموزش.»
یکی از پتانسیل‌های آموزش آنلاین می‌تواند آن باشد که آموزش و یادگیری به امری فراگیرتر و قابل دسترس‌تر تبدیل شود. گرچه این امر در دوران همه‌گیری کووید 19 و بالاخص در مناطق محروم، خود تبدیل به چالش جدیدی در راستای میسر نمودن دسترسی همگانی به آموزش شد؛ به دلایلی متعدد از جمله عدم دسترسی همگانی به اینترنت و اینترنت پرسرعت و فراهم‌نبودن موبایل و دستگاهی برای اتصال به اینترنت و شرکت در کلاس‌ها برای بسیاری از محصلان.
بنابراین بالفعل‌شدن بسیاری از پتانسیل‌های آموزش آنلاین و مجازی، از مسیر پرکردن خلأها و رسیدگی به کمبودها و کاستی‌ها در مناطق محروم و کم‌برخوردار توسط حکومت‌ها و کم‌شدن فاصله طبقاتی میسر خواهد شد.
یکی دیگر از مزایای آموزش آنلاین، ایجاد فرصت و زمینه‌ای برای شرکت در دوره‌ها و کلاس‌هایی است که افراد در شکل سنتی آموزش، امکان حضور فیزیکی در آن‌ها را نمی‌توانستند داشته باشند؛ به دلایلی هم‌چون طولانی‌بودن مسافت و دوربودن محل تشکیل کلاس، بالابودن هزینه رفت‌وآمد و غیره. اما اکنون و با فراهم‌بودن قابلیت آموزش آنلاین، برای مثال می‌توان از داخل ایران، بدون دردسر گرفتن ویزا و رفت‌وآمد و هزینه‌های جانبی آن، در کلاس و دوره‌ای شرکت کرد که دانشگاه و مؤسسه‌ای در کشوری دیگر برگزار می‌کند.
این مزیت، ویژگی مثبت دیگری را نیز می‌تواند به همراه داشته‌باشد؛ با تشکیل چنین دوره‌ها و کلاس‌هایی، بستری فراهم می‌شود تا شرکت‌کنندگان از سراسر جهان با یک‌دیگر و با فرهنگ‌های متفاوت آشنا شوند و دایره ارتباطات و تجربیات خود را گسترش دهند.
از فرصت‌های دیگری که این سیستم آموزشی جدید فراهم می‌کند آن است که به واسطه در تماس مداوم قراردادن محصلان با اینترنت، آن‌ها را به میان دریایی از اطلاعات متنوع و منابع متعدد و گسترده در هر زمینه‌ای می‌آورد و دسترسی به این داده‌ها را برای آن‌ها سهولت می‌بخشد؛ چرا که حالا و به دنبال استفاده از این فضای آموزشی، کار با اینترنت و ابزارهای مرتبط با آن، برای آدم‌ها به امری روزمره‌تر تبدیل شده‌است. هم‌چنین سرعت دسترسی به منابع متعدد و متنوع و جست‌وجو در در آن‌ها در بستر اینترنت به مراتب بالاتر خواهد بود و در زمان نیز صرفه‌جویی چشم‌گیری خواهد شد.
آموزش آنلاین و ملزومات همراهی با آن
به مانند هر امر نوظهوری، بهره‌بردن از این بستر جدید آموزشی نیز نیاز به ترک ساحل "امن" روش‌ها و عادت‌های پیشین و قدیمی و یادگیری و مجهزشدن به ملزومات همراهی با شیوه‌های نوین را دارد. از جمله: راحتی و سهولت در کار با لپ‌تاپ و کامپیوتر و هر دستگاهی که به واسطه آن در کلاس‌ها شرکت خواهید کرد. چراکه بخشی از این ارتباط آموزشی، مستلزم به‌کارگیری مداوم ابزار ارتباطی مرتبط و استفاده از امکانات گوناگون پلتفرم‌های رایج ارتباط گروهی است.